Qədim yunan alimi Eratosfen eramızdan əvvəl 240-cı ildə Yer kürəsinin çevrəsini son dərəcə dəqiq ölçməyi bacarıb, bunun üçün sadəcə çubuğun kölgəsini və bəzi biliklərini istifadə etmişdi.

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu barədə "IFLScience" yazıb.

Məqalədə qeyd olunur ki, Eratosfen eramızdan əvvəl 276-cı ildə anadan olmuş, musiqi nəzəriyyəsi üzrə tədqiqatçı, riyaziyyatçı, coğrafiyaçı və şair olub. Amma ən çox Yer kürəsinin çevrəsini inanılmaz dəqiqliklə qiymətləndirməsi ilə tanınır – səhv payı 1%-dən azdır. Bəzən onu "astronom” adlandırırlar. Lakin bu hesablamadan başqa bu elmə az maraq göstərib.

Eramızdan əvvəl 240-cı ildə Eratosfen, öz dövrünün əksər alimləri kimi, Yerin kürə olduğunu düşünürdü. Vacib olan bir məqam isə onun Siinə (indiki Asuan, Misir) dərin bir quyu haqqında məlumatlı olmasıdır.

NASA-nın məlumatına görə, insanlar su götürmək üçün dairəvi pillələrdən quyunun dibinə enirdilər. Pillələr qaranlıq idi. Amma ilin bir günü – 21 iyun – günorta saatlarında günəş işığı birbaşa quyunun dibinə düşürdü. O, həmin gün öz kölgəsinin çox qısa olduğunu – sadəcə ayaqlarını örtəcəyini, amma yerin qalan hissəsini yox – müşahidə etdi.

Sonra Eratosfen Misirin başqa bir şəhəri – Aleksandriya – gedir. Eyni gün günəş quyunun dibini işıqlandırmır və NASA-nın məlumatına görə, burada onun kölgəsi daha uzun olur. Aleksandriyada o, şaquli çubuğun (gnomon) kölgəsini ölçüb və görüb ki, kölgə perpendikulyardan 7°12’ bucaq altında əyilub, halbuki Siində kölgə ümumiyyətlə yox idi.

Amerikalı astronom Karl Saqan kitabında və "Kosmos” seriyasında izah edir: "Günəş o qədər uzaqdadır ki, şüaları Yerə paralel çatır. Fərqli bucaqlarla günəş şüalarına qoyulmuş çubuqlar müxtəlif uzunluqda kölgə salır. Kölgələr arasındakı fərq üçün Aleksandriya və Siinə arasındakı məsafə Yer səthində təxminən yeddi dərəcə olmalı idi. Yəni, bu çubuqları Yer kürəsinin mərkəzinə qədər uzatsaydıq, onlar 7° bucaq altında kəsişərdi. Yeddi dərəcə 360°-lik tam çevrənin təxminən 1/50 hissəsinə bərabərdir".

Eratosfenin hesablamasını tamamlamaq üçün yalnız bir şey çatmırdı – Siinə ilə Aleksandriya arasındakı dəqiq məsafə. Bu gün sadə görünür, amma o dövrdə dəqiq ölçmələr çətin idi. Şəhərlər arasındakı məsafələr tez-tez kilometr əvəzinə dəvə ilə səyahət vaxtı ilə ölçülürdü. Dəvələr isə yoldan çıxmaq, tempi dəyişmək və ya birbaşa getməmək vərdişinə malik idilər.

Buna görə alim "bematislər” – bərabər addımlarla yürüyən peşəkar məsafə ölçənləri işə götürür. Onlar geri dönüb təxminən 5000 stadion (təxminən 1 stadion - 157,5 metr) məsafə ölçdüklərini bildiriblər.

Astrofizik Alfredo Karpineti izah edir: "Eratosfen bu bucağı ölçdü və təxminən çevrənin 1/50 hissəsini tapdı. Aleksandriya və Siinə arasının 5000 stadion olduğunu bilərək, tam çevrəni 50×5000 = 250 000 stadion hesabladı. Bu real dəyərdən təxminən 1,4% dəqiqliklə yaxın idi".

Məqalədə qeyd olunur ki, Eratosfenin işini qiymətləndirərkən, onun istifadə etdiyi stadionun dəqiq uzunluğu məlum olmadığından nəticə 38 624 km-dən 46 671 km-ə qədər ola bilər. Bu arada, bu gün biz bilirıq ki, ekvator üzrə Yer kürəsinin çevrəsi təxminən 40 075 km-dir, meridian üzrə isə bir az azdır.

Məqalə yekunlaşdırır ki, Eratosfenin əldə etdiyi nəticə – yalnız bir neçə kölgə, çubuq və bərabər addımla yürüməyi öyrənmiş insanların köməyi ilə – heyrətamiz dərəcədə dəqiq idi.

Aydın