Okeanın altındakı sirr: 81 il əvvəl nə baş verib?

Qaynarinfo xəbər verir ki, mərcanlarla örtülmüş bu hərbi təyyarə Saipan limanının (Sakit okeanın qərbində yerləşən Şimali Marian adalarının ən böyüyü) dibində səssiz dayanıb. Tərs dönmüş gövdəsi ilə dənizin dibində bir kölgəni xatırladan "Grumman TBF Avenger"in qanadları və mühərriki mərcan qatları ilə örtülüb və onun hekayəsi olduqca maraqlıdır.

"Avenger" təyyarəsi II Dünya müharibəsinin Sakit okean cəbhəsində baş verən ən çətin döyüşlərdən biri olan 1944 Saipan döyüşü zamanı və ya dərhal sonra qəzaya düşüb. ABŞ qüvvələri Yaponiyaya qarşı hərbi əməliyyatlar üçün strateji əhəmiyyət daşıyan Mariana adalarını ələ keçirmək istəyirdi. Buna görə Saipanın alınması onlar üçün böyük bir qələbə sayılırdı.

Amma bu qələbə ağır itkilərlə gəlib. "Avenger" qəzaya uğradığı vaxt təyyarədə üç heyət üzvü olub. Araşdırmalara görə, onlardan yalnız biri xilas ola bilib. Digər iki heyət üzvünün qalıqları isə hələ də dənizin dərinliklərində, bu tropik suyun sükutuna qərq olmuş vəziyyətdədir. Onlar nə xilas edilə bilib, nə də unudulub.

Bu gün həmin qalıqlar təkcə tarixi bir qalıq deyil, həm də elmi ümid mənbəyinə çevrilib. Çünki bu qalıq illərdir yoxa çıxmış əsgərlərin qalıqlarının tapılmasına xidmət edə biləcək yeni bir metodun mərkəzində dayanır.

Some amazing shots of the 73rd Fighter Squadron's P-47s launching off the deck of the Escort Carrier, USS Manila Bay (CVE-61) in June '44 heading to Aslito Field, Saipan (see prev. post). The first P-47 "My Baby" is piloted by Lt. Alford Babcock.🫡 pic.twitter.com/ZpGXqaxndt

— Tim Farmer (@timfarmer) November 10, 2025

Alimlər sualtı qalıqlarda hələ də insan qalıqlarının izlərinin olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün ətraf mühit DNT-si (environmental DNA – eDNA) adlanan bir üsuldan istifadə edir. Bu texnologiya torpaqdan, çöküntüdən və sudan götürülən nümunələrdəki genetik materialı analiz etməklə, bir canlı orqanizmin orada əvvəllər olub-olmadığını müəyyən etməyə imkan verir.

Bu araşdırma ABŞ Müdafiə Nazirliyinə bağlı olan Hərbi Əsirlər/İtkin Əsgərlər Mühasibat Agentliyi (DPAA) ilə əməkdaşlıq çərçivəsində aparılır. DPAA II Dünya müharibəsindən bəri itkin düşmüş 40 mindən çox amerikalı əsgərin qalıqlarını müəyyənləşdirməklə məşğuldur. Alimlər isə eDNA analizinin bu prosesi daha da sürətləndirə biləcəyinə ümid edir.

DPAA-nın innovasiya şöbəsinin rəhbəri və arxeoloq Cessi Stefan araşdırmanın əhəmiyyətini belə izah edir: "Sualtı araşdırmalarda üzləşdiyimiz ən böyük çətinliklərin bəzilərini aşmağın yollarını axtarırıq. Bunlar bizim üçün ən mürəkkəb və ən çətin sahələrdir".

Stefana görə, sualtı ərazilərdə axtarış aparmaq quruda aparılandan daha çətindir. Okeanın genişliyi, tarixi məlumat çatışmazlığı və qalıqların dərinlikdə yerləşməsi prosesi həm baha, həm də çətin edir. Üstəlik, toqquşma və ya suyun hərəkəti nəticəsində insan qalıqlarının qalıqdan uzaqlaşması ehtimalı da yüksəkdir.

"Grumman Avenger" qalığı eDNA araşdırmasının aparıldığı üç sualtı mühitdən biridir. Bu iş yalnız Sakit okeanda deyil, həm də Miçiqan və Ontario sərhədindəki Huron gölündə və İtaliya sahillərində həyata keçirilir. Tədqiqatçılar bu üç bölgədəki 12 qalıqdan su və çöküntü nümunələri toplayıb. Bu yerlərin bəziləri DPAA üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır, bəziləri isə müqayisə məqsədilə öyrənilir.

Məqsəd müxtəlif mühitlərin DNT-nin qorunmasına təsirini anlamaqdır: duzlu və şirin suyun fərqi, isti və soyuq şəraitdə DNT-nin parçalanma sürəti, dayaz və dərin su qatlarının rolu… Saipan mərhələsində biri dayaz laqunda, digəri isə təxminən 300 metr dərinlikdə olmaqla iki nöqtə seçilib. Dərinlikdəki qalıqlara uzaqdan idarə olunan sualtı aparatlarla çatılıb, dayaz ərazilərdə isə dalğıclar nümunə toplayıb.

Vuds-Hol Okeanoqrafiya İnstitutundan dəniz bioloqu Kirstin Mayer-Kayzer, layihənin elmi rəhbərlərindən biridir. O, metodun mahiyyətini belə izah edir: "Bir heyvanın, bitkinin və ya insanın fiziki qalıqlarını çıxarmadan, yalnız ətrafdakı DNT-yə əsaslanaraq həmin varlığın orada olub-olmadığını müəyyənləşdirmək mümkündür".

Bu yanaşma sualtı araşdırmalarda əsl dönüş nöqtəsi ola bilər.

Saipanın firuzəyi sularında dalış edən tədqiqatçılar dəniz dibindəki nöqtələri qırmızı bayraqlarla işarələyib. Çirklənmənin qarşısını almaq üçün komanda üzvlərinin DNT profilləri əvvəlcədən müəyyən olunub ki, analiz zamanı öz izləri nəticədən çıxarıla bilsin. Nümunələr xüsusi alətlərlə toplanıb, lakin mərcanlarla zəngin sahələrdə proses çətinləşib və bəzən kiçik mala ilə çöküntü götürmək lazım gəlib.

Nümunələr ABŞ-a göndərilərkən də çətinliklər yaşanıb. Aviaşirkət quru buzla göndərişə icazə vermədiyi üçün komanda onları buzla birlikdə Quam adasına aparıb və bir ay dondurucuda saxlamaq məcburiyyətində qalıb. Xoşbəxtlikdən nümunələr zədələnmədən laboratoriyaya çatıb.

2023 və 2024-cü illərdə aparılan analizlərdə alimlər metagenomik diziləmə üsulundan istifadə edib. Bu texnika nümunədəki bütün DNT-ni eyni anda oxumağa imkan verir; beləliklə yalnız insan DNT-si deyil, insan qalıqları ilə əlaqəli mikroorqanizmlər də müəyyən edilir.

Mayer-Kayzer əldə olunan məlumatların ümidverici olduğunu bildirir: "Nümunələrdə həm müasir, həm də daha qədim insan DNT-sini aşkar edib fərqləndirə bildik".

Tədqiqat qrupu DNT fraqmentlərinin uzunluğuna əsasən onların yaşını təxmin edib. Çöküntü nümunələri su nümunələrindən daha zəngin məlumat verib. Xüsusən Saipan və İtaliya sahillərindəki batıqlardan götürülən çöküntülərdə qısa DNT fraqmentləri çox olub. Bu isə insan qalıqlarının olduğu ehtimal edilən sahələrdə genetik izlərin toplandığına işarədir.

Lakin hər şey gözlənilən kimi də olmayıb. İnsan qalıqlarının olmadığı düşünülən nəzarət bölgələrində daha çox qədim DNT aşkar edilib. Bu nəticə tədqiqatçıları təəccübləndirib.

Mayer-Kayzer belə izah edir: "Bəlkə də illər əvvəlki kanalizasiya axıntıları və ya digər insan fəaliyyətləri DNT-nin bu bölgələrə daşınmasına səbəb olub".

Deməli, dənizdə insan DNT-si aşkar etmək həmişə həmin nöqtədə insan qalıqları olduğu mənasını vermir. Okean milyonlarla il boyunca bioloji materialları daşıyan nəhəng bir qarışım kimi davranır.

Tədqiqatçılar eDNA metodunun insan qalıqlarını birbaşa müəyyən etmək üçün deyil, ilkin "seçim aləti” kimi daha faydalı ola biləcəyini düşünür. Bu, itkin əsgərlərin axtarışında böyük üstünlük verə bilər.

Kirstin Mayer-Kayzer bildirir: "Əlimizdə mütləq pozitiv nəzarət yoxdur. Amma DNT-ni bu yolla toplamağın və analiz etməyin bizə lazım olan məlumatı verdiyini bilirik".

Başqa sözlə, eDNA tam identifikasiya üsulu deyil, amma hansı batıqlarda insan qalıqları ola biləcəyini göstərə bilər. Bu da genişmiqyaslı axtarış işlərini daha effektiv edə bilər.

DPAA rəsmiləri bu tədqiqatın potensialını qəbul etsələr də, ehtiyatlı yanaşır. Cessi Stefan deyir: "Bu araşdırmanı diqqətlə dəyərləndirməliyik".

Qurum sualtı dronları və maşın öyrənməsi ilə bağlı başqa pilot layihələrin nəticələrini də gözləyir. Bununla belə artıq görünür ki, eDNA metodu dənizdə itkin düşmüş əsgərlərin tapılması üçün yeni bir dövrün qapısını aça bilər. Bu həm elmi, həm də insani bir missiya kimi qəbul olunur. Şərqi Karolina Universitetindən dəniz arxeoloqu Cenifer Makkinnon belə deyir: "Yeni texnologiyaları köhnə hadisələrə tətbiq etmək həyəcanverici yenilikdir. Əgər eDNA metodunun nəticələri faydalı olsa, bəzi axtarış missiyalarının effektivliyini tamamilə dəyişə bilər".

Saipan sahillərində mərcanlarla örtülmüş bu hərbi təyyarə hələ də keçmişdən izlər saxlayır. Balıqlar arasında səssizcə yatan bu metal yığını bəlkə də bir vaxtlar göylərdə uçan üç əsgərin taleyini içində gizlədir.

Bəlkə də onların DNT-si illər sonra belə dəniz dibindəki çöküntülərə qarışaraq görünməz bir iz buraxıb. Bu gün alimlər həmin izləri yenidən oxumağa çalışır. Araşdırma hələ yekun nəticə verməsə də, ortaya qoyduğu ümid işığı olduqca dəyərlidir.