Turan şüuru - mədəniyyətlərin “fəlsəfi dostluğu”

Bu torpaqlara qayıqla gələn rusları sonralar qatarla gələn ruslar əvəz etdilər və qatarla gələn ruslar Azərbaycanda panərəbizmin başına fırlanan milli elitanı rusdilli, rusdüşüncəli elita ilə əvəzlədilər. Aşağı təbəqələr isə panərəb düşüncəsində qaldılar.

Beləliklə, Azərbaycan xalqı təkcə ərazi baxımından deyil, əhali baxımından da iki yerə bölündü. Rusdüşüncəli, rusdilli yuxarılardan və ərəb düşüncəli, ərəbdilli aşağılardan ibarət, özü-öz içində bir-birinə qənim kəsilmiş iki yad ruhun və şüurun daşıyıcısına çevrildi bu xalq. Elita ölkəni rus-xristian mədəniyətinə doğru çəkdikcə, aşağı zümrələr də onu fars-ərəb-şiə inancına doğru dartdı. Şüur Qərbə yönəldi, ruh Şərqə. 

Milli birliyimizi bu günəcən zəiflədən, hər dəfə yenidən güclənməsinə əngəl olan ən təməl səbəb budur. Yuxarıların və aşağıların mədəni-ideoloji fərqliliyi, ziddiyyəti. Və bu ruh-şüur ayrıseçkiliyi bu gün Turan ideyası ərtafında birləşməyə can atan bütün post-sovet türkdilli ölkələrdə yayğındır.  

Mədəniyətlərin, düşüncələrin bir-birilərinin içində əriməsi xüsusiyəti var. Buna "mədəniyyətlərin fəlsəfi dostluğu” da deyirlər. Biz, bəlkə də, tarixi proses kimi əvvəlcə bu iki əsrlik milli-mənəvi qütbləşmədən hibridləşməyə, daha sonra homogenləşməyə doğru irəliləyə bilərik.

Qütbləşmədən hibridləşməyə doğru irəliləmək nə deməkdir? Qədim yunanlar və romalılar xristian deyildilər, amma xristian avropalılar beş yüz il əvvəldən başlayaraq qədim yunan və Roma mədəniyətlərini xristian Avropası mədəniyətinin içində əridərək yeni bir Avropa yaratdılar ki, bu da ənənəvi xristian Avropasından tamamilə fərqlənən, hətta çox vaxt onu inkar edən bir mədəniyətə çevrildi. 

İndi bizimkilərin "Qərbin yaxşılarını götürək, pislərini özlərinə qaytaraq” milli tezisini vaxtilə Avropa maarifçiləri çox ustalıqla reallaşdıra bildilər, əlbəttə, siyasi iradənin köməyi ilə.

Renessans aydınları eynən bizim arzuladığımız kimi qədim yunanların və qədim romalıların yaxşı nələri vardısa götürdülər, pislərini isə zamanın ixtiyarına buraxdılar. Məsələn, Roma hüququnu mənimsədilər, amma Roma panteonuna toxunmadılar.

Biz də istər mənsub olduğumuz rus-xristian, istərsə də fars-ərəb-şiə düşüncələrindən milli kimliyimizin işinə yarayan, bizi bir ölkə, bir xalq olaraq tarix səhnəsində daimi aktyora çevirən "yaxşıları” seçib ortaq bir dəyər halına gətirə bilərik. Necə ki, avropalılar belə etdi; Avropanın əksər materialsit, təbiətşünas dahilərini kilsə yetişdirdi. Eynisi bizdə ola bilərmi? Yəni dinin məktəbə girdiyi qədər təhsilin də məscidə girməsi mümkünmü? Deyilsə, bunu necə etmək olar? Din və təhsil özündən o birinə nə qədər güzəştə getməyə hazırdır? 

Yaxud işğaldan sonrakı yaponların "içi yapon, çölü amerkan” modelini örnək götürə bilərikmi? İkinci Dünya müharibəsində ABŞ-a təslim olan yaponlar milliliyi adət-ənənələrdə, məişətdə qoruyub saxladılar, təhsildə, səhiyədə, iqtisadi-texnoloji sahələrdə isə tamamilə qərbləşdilər. Bu gün eynisini Sinqapur edir. Və nəticə göz qabağındadır. 

Biz də müsəlmançılığı adət-ənənələrdə, məişətdə qorumaqla, xristian dünyasının elmi-texnoloji, sosial-siyasi inkişafını mədəni, hüquqi, hərbi sferada özümüzünküləşdirə bilərikmi? Eduard Səid "Şərqşünaslıq” kitabında bu hibridləşməni bütövlükdə Şərq-Qərb mədəniyyətləri üçün irəli sürür.

Bundan ötrü bizə nə lazımdır? İlk növbədə aşağılar ərəbmərkəzli dəyərlərin "pərvanəsi” olmaqdan imtina etməli, dünyanın, şüurun çoxmərkəzli olduğu anlayışına hörmətlə yanaşmalıdırlar. Eyni zamanda yuxarılar rus-xrsitian mədəniyyəti anlayışında üstünlüyü məsələnin rus deyil, xristian tərəfinə verməlidirlər. İstəsək də, istəməsək də ruhumuzun açarı islamın, şüurumuzun açarı xristanlığın əlindədir. Ancaq var gücümüzlə inad etməliyik ki, dindarlıq bizi ərəb, kosmopolituzm isə rus millətçisinə çevirə bilməsin. Ancaq indiki vəziyətdə bunun əksini müşahidə edirik; Azərbaycanda bir xeyli insan var ki, bilərəkdən, ya da bilməyərəkdən, din-iman, kosmopolitzm, kommunizm adı altında müxtəlif ölkələrə məxsus millətçi ideologiyaların təbliği ilə məşğuldurlar. Hətta sonradan inananlara xas olan bir cəfakeşliklə məşğuldurlar. 

Eduard Səid "Şərqşünaslıq” əsərində bu cür mədəni, ideoloji alış-verişin Şərqlə Qərb arasında fasiləsiz bir proses olduğu izah edir. Vaxtilə Qərb özünə lazım olanları Şərqdən alıb dirçəldiyi və öz "ustadını” ötüb keçdiyi kimi, bu gün də Şərq onu bu bataqlıqdan çıxaracaq ideyaları Qərbdən almağa cəhd göstərir. Hətta Şərqin Qərbə uzaq olanı, yaxın olanına nisbətən artıq bu işi başa çatdırıb. Yaponiya, Cənubi Koreya, Sinqapur, Malaziya artıq ənənəvi Şərqin də uzağındadırlar. Qərb dəyərlərini mənimsəmiş bu ölkələri artıq "Şərqin Uzaq Şərqi” adlandıra bilərik. 

Bəlkə, biz də bizi həm ərazicə, həm əhalicə ikiyə bölən şüurumuzdakı xristianlıqla ruhumuzdakı islamın ortaq dəyərlərini yarada bilsək, həm Niyazi Mehdinin sözləri ilə desək, "səhrada pərvanə olmaqdan” qurtula bilərik, həm də Yaxın Şərqin Yaxın Qərbinə çevrilərik. 

Turan mədəniyyəti dedikdə də ağlıma ancaq bu gəlir; ruhumuzdakı Şərqlə şüurumuzdakı Qərbin ortaqlığı...  

Şüurla ruhun ortaqlığı isə yalnız təhsil proqramları ilə gerçəkləşə bilər.