Salman Rüşdinin “Gecəyarısı Uşaqları” haqqında “qırğın deyişmə”

Amerikalı ədəbiyyatşünas Fredrik Ceymison "milli alleqoriya” dediyi şeyi belə izah edir ki, Üçüncü dünya ölkələrinin ədəbiyyatları mütləq şəkildə milli məsələyə diqqət yetirir. Bu ölkələrin ölkə, millət, kimlik kimi problemləri hələ həll olunmamış bir coğrafiyada doğulub boya-başa çatan personajlarının acısı, sevinci və bir sözlə həyatı, əslində, öz xalqlarının, ölkələrinin taleyindən azad deyil. Ona görə də bu personajların hekayələri və tarixçələri, əslində, onların öz "millətləri”, "xalqları” ilə bağlı alleqoriyalardır. Siyasət, kollektiv tarix və şəxsi təcrübələr mütləq şəkildə bu ölkələrin mətnlərində istər-istəməz iç-içə keçir. Üçüncü dünya mətnləri milli alleqoriya şəklində siyasi bir üsluba sahibdir; fərdi qəhrəmanın taleyi həmişə üçüncü dünya mədəniyyətində və cəmiyyətində mübarizə aparan toplumun alleqorik ifadəsidir. 

Yəni Ceymison deyir ki, biz azərbaycanlıların da daxil olduğu Ücüncü dünya ölkələrinin böyük ədəbiyyat yaratmaq şansı yoxdur. Biz ədəbiyyatda hələ milli problemlərimizi çək-çevir etməklə məşğuluq. Böyük ədəbiyyata gedən yolun başlanğıcındayıq. Ola da bilər ki, biz əbədi olaraq bu başlanğıcda qalaq. Heç o böyük ədəbiyyat okeanına çıxış əldə edə bilməyək. Çünki ədəbiyyatımızın problem kimi gördüyü mənzərəni cəmiyyətimiz öz mədəniyyəti kimi qəbul edir. Sabiri, Cəlili, Hacıbəyovu, Axundovu "ölməyə” qoymayan da bu "problemmərkəzli” kütləvi düşüncə tərzidir. 

Ancaq Ceymisonun bu "ədəbi qanunu”nu pozan istisna hallar da var, o istisnalardan biri hind mənşəli "ingilis yazıçısı”, öldürmək istəyib, sadəcə, bir gözünü çıxara bildiyimiz Salman Rüşdinin "Gecəyarısı uşaqları” romanıdır. Bu roman milli məsələni qlobal miqyasa çıxarmağın ən uğurlu örnəklərindən biridir. 

1981-ci ildə qələmə alınmış "Gecəyarısı uşaqları” romanı Salman Rüşdiyə Buker mükafatı ilə yanaşı, dünya şöhrəti də gətirdi (1993-cü ildə bu romanı son 25 il ərzində Buker mükafatına layiq görülən əsərlərin ən yaxşısı tutuluna layiq görüldü) və heç təsadüfi deyil ki, yazıçının qalmaqallı "Şeytan ayələri”ni deyil, məhz "Gecəyarısı uşaqları” romanını "Guardian” qəzeti XX əsrin ən yaxşı kitabları siyahısına saldı.

"Qanun” çap evinin tərcümə və nəşr etdiyi "Gecəyarısı uşaqları” Hindistanın müstəqillik illərindən, Pakistanın, Banqladeşin yeni dövlətlər kimi meydana çıxdığı illərdən bəhs edir. İngilislər gələnə qədər dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan Tac Mahaldan pulsuz ayaqyolu kimi istifadə edən, böyüyəndə öz şikəstlikləri ilə daha gəlirli dilənçilər olsunlar deyə anadan olanda uşaqlarının qol-qıçını sındıran, üz-gözünü bıçaqla doğrayan, minlərlə rəngbərəng allahın həyatını yamsılayaraq yaşayan, bəşərin heç bir dəyərini, yeniliyini özünə yaxın buraxmayan hind xalqının ingilislərin gəlişi ilə parlamentli ölkəyə çevrilməsi, daha sonra rusların gəlişi ilə ingilislərin toxunmadığı kasta sisteminin zədələnməsi, şudraların (özünə hörmət tələb edən hind dini inancına görə, Şivanın ayaqlarından yarandıqları üçün heyvandan da aşağı tutulan təbəqənin insanları) sosial statuslar qazanması və s. doğum evində dəyişdirilən və dilənçi olmalıykan varlı ailənin uşağı olan, (Hind kastasına görə, uşaq dünyaya gələrkən sosial statusunu da özüylə gətirir və kastalar arasında keçid yoxdur) əhalinin sayına nəzarət proqramı çərçivəsində dövlət tərəfindən xədim edilən bir hindlinin dilindən danışılır. 

Romanı oxuyarkən istər-istəməz oradakı hadisələri Azərbaycandakı oxşarları ilə müqayisə etməli oldum, çünki cüzi fərqləri çıxmaqla dövlətlərin doğulması da uşaqların doğulması və doğulanların ölməsi kimi bir-birinin oxşarıdır və biz xalq olaraq da uzun müddət fars Sasani imperiyası ilə hərbi, mədəni, siyasi tərkibdə yaşadığımız üçün hind xalqı ilə mentalitet əqrabasıyıq. Bilirsiniz ki, farslar Himalayın şimalında yaşayan hind xalqıdır, yəni kökləri eynidir. Müqayisələr zamanı gəldiyim ən qorxulu nəticə bu oldu; Sovet hökümətinin Hindistanla münasibətləri oradakı kasta sisteminin zədələnməsinə gətirib çıxarsa da, kommunizm bizdə özü bir kasta sisteminə çevirildi. Rusların Azərbaycanda hakimiyyətə gətirdiyi fəhlə-kəndli zümrəsi özündən sonra Azərbaycanda yuxarıları təmsil edən hakim kastanı yaratdılar və digər fəhlə və kəndlilərin yuxarılara gedən yolunu bağladılar, elita Hindistanda olduğu kimi irsilik prinsipi ilə formalaşmağa başladı. İndira Qandi rusların basqısı ilə şudra sözünü "toxunulmazlar"la əvəz etsə də, eyni dövrdə biz öz milli şudralarımızı yaratdıq. Cəmiyyətdə heç bir sosial-ictimai statusu olmayan, getdikcə qaragüruha çevrilən kasıb təbəqəni. İctimai imtiyazlardan məhrum edilən bu təbəqənin istedadlı beyinlərinin gələcəyə yolunu bağladıq, onların cəmiyyətdə tuta biləcəyi yeri təsadüfi zay əqrəbalarımızla doldurduq. Azərbaycanı Salman Rüşdinin tənqid etdiyi köhnəlmiş Hindistanına aparan mənəvi bir lağım qazdıq. Və təsadüfü deyil ki, bu gün Azərbaycanda insanlığı inanca qurban verən geniş xalq kütlələri yaranıb, eynən bir vaxtlar Hindistanda, Banqladeşdə olduğu kimi. Salman Rüşdi 1960-cı illərin Pakistanının təsvir edərkən yazır ki, bütün dünyada tələbələr azadlıq, insan haqları uğrunda mübarizə apararkən, pakistanlı tələbələr daha çox qadağa olsun tələbi ilə meydanlara axışırdılar. Müqayisə edin, son illər Azərbaycan xarici muzd hesabına yaranan kütlələr "daha çox allah", "daha çox din" və nəticə etibari ilə "daha çox qadağa" tələbi ilə meydanları doldurmurmu? Həm də metafizik bir eyforiya ilə?! Bir ailənin bütün üzvləri vəzifədə, o bir ailənin heç bir üzvü heç yerdə işləmir. Ortada da həm yuxarılardan, həm aşağılardan alıb mövhumatla aranı sakitləşdirən dini dəllalar - brəhmənlər. Kasta sistemi deyilmi? Hindistandakı racaların, brəhmənlərin və şudraların buynuzu yox idi ki...

Bu roman kütlə narsisizmini ölümcül ironiyanın təlxəyinə çevirən özünütənqidin ən sərt üzüdür. Salman Rüşdi bu romanla qədim hind mədəniyyəti ilə modern Qərb mədəniyyətini üz-üzə qoyur. Roman 1947-ci ildə Hindistanın müstəqillik ilinin ilk Yeni il gecəsində doğulan uşaqların taleyi üzərindən təsvir və şərh olunan bu ölkənin tarixi, ənənələri, mistik arxaikliyi, məişəti, kinosu, mediası, seks həyatı və s. ilə, əslində, yeni doğulan Hindistandan danışır. Gecəyarısı doğulan uşaq özünün mistik qaranlıq keçmişindən doğulan Hindistanın özüdür. Necə ki, belə bir gecəyarısından - "20 yanvar gecəsi”dən  - yeni  Azərbaycan doğuldu. Bu, bəlkə də, sakral bir şifrədir: Yenilik Şərqdə qaranlıqdan, zülmətdən doğur, doğulacaq. 

"Gecəyarısı uşaqları”nda nələr var: tanrı Şivanı parçalayıb başına, gövdəsinə, ayaqlarına sahib çıxaraq özü üçün kasta sistemi yaratmış və bu sistemin dustağına çevrilimiş qədim bir xalq; üsyançılarla, inqilabçılarla deyil, sehrbazlarla, falabaxanlarla, ilanoynadanlarla mübarizə aparan bir dövlət; ət, süd uğrunda deyil, inək uğrunda bir-birilərinin ətini yeyən bir cəmiyyət; alaqaranlıq otaqlarda dişli çarxlarla bardaş vəziyyətdə havaya qaldırılaraq bunu ilahi, mistik güclərin seçilmişlərə bəxş etdiyi fitri bacarıq kimi təqdim edib avam əhalini soyan gombul müqəddəslər; öz ölkəsindən başqa regionda marağı olan bütün ölkələrin xeyrinə bir-birilərinə sui-qəsd edən siyasətçilər; monopolist gəlirlərin od vurub yandırdığı zavod və fabriklər; ingilis sahibkara Şivadan, Vişnudan, Krişnadan daha çox inanan və itaət edən hind quruları, ziyalıları; ömrünü ən uzağa tüpürmək yarışı ilə başa vuran dünyagörməmiş ağsaqqallar; bacarığına, biliyinə görə deyil, adamına görə telefon zəngləri ilə təyin olunan büroktatik heyət; tarixi məğlubiyyətlərinin qisasını sənət janrlarına yüklədiyi pafosla alan qısır bir mədəniyyət; bir sözlə, bizə özümüzlə müqayisələr aparmaq üçün xeyli bilgi verən həqiqətlər.   

Salman Rüşdinin bu kitabından öyrəcəyimiz çox şey var. Ən əsası isə budur: elitası müstəmləkəçilik dövründə yetişən bürokratların davamçılarından ibarət olan ölkələrdə inkişafın milli forması həmişə gözardı edilir. Bu, bir müstəmləkə instinktidir. 

Yaponiyanın, Almaniyanın müharibədən sonra dərhal toparlanmasının bir səbəbi də belə bir elitaya sahib olmamaları idi. Hindistan isə indi-indi köhnə elit kontingenti qərbtəhsillilərlə əvəzlədikcə dünyavi orbitə çıxır.    

Özünütənqid özünü cəzalandırmanın bir yoludur, ancaq bəzi fərdlərdə və xalqlarda onun məqsədi başqadır. Özünütənqidin məqsədini ayırd etmək üçün Nitsşenin ağa və kölə əxlaqı anlayışına baxmaq lazım. Azad iradəli fərdlər, xalqlar tənqiddən nəticə çıxara bilirlər, iradəsi öz əlində olmayanlara isə tənqid sadəcə, özünü qamçılamaq, öz-özünü cəzalandırmaq üçün lazımdır, onları nəticə maraqlandırmır. Əmək qulda özünücəzalandırmanın gizli bir növü idi. Daha çox və daha ağır şəraitdə işləməyə boyun əyməklə qul həm də özü özündən öz aqibətinin qisasını alırdı. Yaxud sufilər deyirdilər ki, şərin əzabına axıracan dözməklə ona qalib gəlmək olar. Əzab sufidə həm də özünücəzalandırmanın bir forması idi. Sufinin əzaba dözümü ilə qulun işgəncəyə dözümü məzmunca eyni şeydi. Sufilər iradələrini mübarizə aparmaq üçün deyil, əzaba dözmək üçün qullanırdılar. Yaxud xristian fanatiklər İsanın, müsəlman fanatiklər İmam Hüseyinin ağrılarını öz bədənlərində hiss etmək üçün özlərinə işgəncə verirlər, bu həm də İsa və Hüseyinin aqibətinə görə dindarların özünü cəzalandırmasıdır. İsanın edamına görə xristianlar, Hüseyinin aqibətinə görə müsəlmanlar hələ də özlərini bağışlaya bilmirlər. Biz də hindlilər kimi iki yüz illik əsarətdə olan, iradəsi öz əlində olmayan xalqıq, ona görə də bizdə özünütənqid nəticəyə hesablanmır, biz özünütənqidlə özümüzdən öz aqibətimizin intiqamını alırıq, həm də buna görə Sabir, Axundov, Məmmədquluzadə aktuallığını itirmir. Çünki bizim özünütənqidin məqsədi nəticə çıxarmaq deyil, özünü cəzalandırmaqdır, biz hələ də iki əsrlik bu əsarəti özümüzə bağşlaya bilmirik. Fanatiklər kimi özümüzü qamçılayırıq. Axundov, Sabir, Hacıbəyov, Məmmədquluzadə bizim xalqın qamçıları olduğu kimi, Salman Rüşdi də hind və paki xalqlarının qamçısıdır, bizim qamçılar rusların əlində idi, hind və paki xalqının qamçısı ingilislərin əlindədir. 

Salman Rüşdi "Gecəyarısı uşaqları" romanında hind mədəniyyətinin qədim və müasir şifrələrini deşifrə edir. Məsələn, hind kinosuna ən çox baxan tamaşaçı olaraq bizim oxucu üçün həmişə "Bollivud pafosu”nun səbəbi maraq kəsb edib. Bu roman hind kinolarındakı qəhrəmanın fantastik vurağanlıq bacarığını hind xalqının gerçək tarixi qəhrəman sarıdan korluq çəkməsi ilə əlaqələndirir. Hind kinematoqrafiyası bu oddayanmaz, sudabatmaz, gulləkeçirməz film qəhrəmanları ilə Hindistanın tarixi boşluğunu doldurur. Tarixin yırtığını sənətlə yamayır.

Bu filmlər, bir növ, Hindistanın modern qəhrəmanlıq dastanlarıdır. 

Romanda hakimiyyət illəri təsvir olunan Hindistanın ilk, dünyanın isə ikinci qadın baş naziri İndira Qandi yazırdı ki, hindlilrdə zaman anlayışı əbədiyyəti ifadə edir. Hindlilər zamanı konkretləşdirməyi, saatla ölçməyi sevmirlər. Bu düşüncə qaraçılarda məkana münasibətdə özünü göstərir. Qaraçıların da "vətən” deyə bir məkan ölçüləri yoxdur. Qaraçılar da məkanı vətənləşdirməyi, konkretləşdirməyi sevmirlər. Hindlilərin uzun illər əsarətlərə dözməsinin, əsarətlərdən özlərinə tale yaratmasının səbəbi də zamana bu cür fatalist yanaşmalarıdır. Onlar üçün zamanın hansı kəsimində azadlıq əldə etmələrinin heç bir fərqi yox idi. Bu da hindlilərin tarixi məsuliyətini yox edir, onları məkanın deyil, zamanın "qaraçılarına, zəncilərinə” çevirir(di). Hindliyə "vaxt yoxdur" deyə bir düşüncə tanış deyil. 

"Gecəyarısı uşaqları” romanı nəticələr deyil, səbəblər haqqında romandır. Salman Rüşdi bizi başa salmaq istəyir ki, hər bir xalqın bu gününün səbəbləri tarixinin dərin qatlarından püskürür. Bu roman bir növ hind mədəniyyətinin, mentalitetinin arxeoloji kəşfiyyatıdır.  

Salman Rüşdi romanda dəbdə olan informasiya mediasının yalana xidmət etdiyini xüsusi vurğulayır və izah edir ki, media cəmiyyətin, mədəniyyətin səthini eşələyir. Vay o xalqın halına ki, onun elmi, fəlsəfəsi, ədəbiyyatı da bu işlə məşğuldur.