Elm adamlarının təxminən 20 il əvvəl dərc etdiyi ilk "Arctic Report Card" hesabatından bu yana Arktikadakı dəyişikliklər proqnozlaşdırılandan qat-qat sürətli və daha dağıdıcı miqyas alıb.

Qaynarinfo xəbər verir ki, qar örtüyü ilə keçən günlərin sayı kəskin şəkildə azalır, dəniz buzları hər il daha erkən əriyir və daha nazik hala gəlir. Eyni zamanda meşə yanğınları mövsümü uzanır, okeanların isinməsi isə ekosistemləri köklü şəkildə dəyişdirir.

İsinən dənizlər Arktikaya xas olmayan dəniz canlılarının şimala doğru miqrasiyasına səbəb olur. Əriyən permafrost, yəni daim donmuş torpaq qatları, çay sistemlərinə dəmir və digər minerallar buraxaraq içməli suyun keyfiyyətini aşağı salır. Daha isti dənizlərin qidalandırdığı güclü fırtınalar isə regiondakı yaşayış məntəqələrini birbaşa təhlükə altında qoyur.

125 ilin ən isti Arktika dövrü

2024-cü ilin oktyabrından 2025-ci ilin sentyabrına qədər olan son hidroloji il Arktikada müşahidələrin aparıldığı 125 il ərzində qeydə alınmış ən isti dövr kimi tarixə düşüb. Bu müddət ərzində indiyədək ölçülmüş ən isti payızlardan biri, rekordlara yaxın bir qış və yay yaşanıb.

Ümumi mənzərəyə nəzər saldıqda Arktikanın Yer kürəsinin orta göstəricisindən iki dəfədən çox sürətlə isindiyi görünür. Bu isə regionun qlobal iqlim sistemindəki həssas rolunu daha aydın şəkildə ortaya qoyur.

Arktika hesabat kartı nəyi göstərir?

20-ci Arctic Report Card çərçivəsində ABŞ Milli Okean və Atmosfer Administrasiyası "NOAA", beynəlxalq elm adamları və Arktikada yaşayan yerli icmalarla birlikdə genişmiqyaslı monitorinq aparıb.

Hava və okean temperaturundan dəniz buzlarına, qar örtüyündən buzlaqlara və ekosistemlərə qədər çoxsaylı "həyati göstəricilər” təhlil edilib. Əldə olunan nəticələr bir-biri ilə əlaqəli və getdikcə sürətlənən transformasiyaya işarə edir. Bu dəyişiklik regionda yaşayan insanlar üçün riskləri də eyni dərəcədə artırır.

Daha rütubətli və daha ekstremal Arktika

Artan temperatur Arktikanın su dövranını da əsaslı şəkildə dəyişdirir. Daha isti atmosfer buxarlanmanı və yağıntını artırır, qar və buzların əriməsi isə iqlim sisteminə daha çox su əlavə edir.

Nəticədə daha güclü yağış və qar fırtınaları müşahidə olunur, çayların axım rejimi dəyişir və ekosistem balansı pozulur. 2025-ci hidroloji il Arktika üzrə indiyədək qeydə alınmış ən rütubətli dövr olub. Xüsusilə göy üzündə uzun su buxarı zolaqları yaradan və "atmosfer çayları” adlandırılan hava hadisələri bu rekordlarda mühüm rol oynayıb.

Qar və dəniz buzunun itkisi isinməni sürətləndirir

Arktika ilin böyük hissəsini qar örtüyü altında keçirir, lakin bu örtük artıq əvvəlki qədər davamlı deyil. 2025-ci ildə qış aylarında qar miqdarı orta göstəricidən yüksək olsa da, yaz aylarında baş verən sürətli ərimə nəticəsində iyun ayında qarla örtülü ərazilər normadan xeyli aşağı düşüb. Son 60 ildə iyun ayındakı qar örtüyü demək olar ki, yarıbayarı azalıb.

Qar örtüyünün itməsi Günəş şüalarını əks etdirən təbii qoruyucu təbəqənin yox olması deməkdir. Bu isə səthin daha çox isinməsinə və temperatur artımının sürətlənməsinə səbəb olur.

Oxşar vəziyyət dəniz buzlarında da müşahidə edilir. Mart ayında qeydə alınan maksimum dəniz buzu sahəsi peyk müşahidələrinin başladığı 47 il ərzində ən aşağı səviyyədə olub. Yay aylarında dəniz buzunun həcmi 1980-ci illərdən bəri təxminən 50 faiz azalıb. Ən qədim və ən qalın buzların əhatə etdiyi sahə isə 95 faizdən çox kiçilib.

Nazik buzlar küləklər və axınlardan daha asan təsirlənir. Bu da Arktikada yaşayan və işləyən insanlar üçün daha təhlükəli və proqnozlaşdırılması çətin şərait yaradır.

Buzlaqlar əriyir, risklər artır

Qrenlandiya buz təbəqəsi 1990-cı illərin sonlarından bəri olduğu kimi 2025-ci ildə də kütlə itirməyə davam edib. Bu ərimə və qopan buz dağları qlobal dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinə töhfə verir.

Dağ buzlaqlarındakı itkilər isə daha dramatikdir. Arktika üzrə illik buzlaq itkisi 1990-cı illərlə müqayisədə üç dəfə artıb. Bu vəziyyət qəfil buzlaq gölü daşqınları və sürüşmələr kimi ciddi lokal təhlükələr yaradır.

Rekord dərəcədə isti dənizlər və dağıdıcı fırtınalar

Arktika okeanının səth suları davamlı şəkildə isinir. 2025-ci ilin avqustunda ölçülən temperatur göstəriciləri indiyədək qeydə alınmış ən yüksək səviyyələr sırasında yer alıb. Bəzi bölgələrdə dəniz səthi temperaturu uzunmüddətli orta göstəricini 7 dərəcə Selsi üstələyib.

Bu isti sular güclü fırtınalar üçün adeta yanacaq rolunu oynayır. Keçmiş Halong tayfununun Alyaskanı vurması bu zəncirin ən dağıdıcı nümunələrindən biri olub. Bundan əlavə, Sakit okean mənşəli güclü siklonlar artıq daha şimala çatır və enerjilərini daha uzun müddət saxlayır.

Digər tərəfdən "atlantifikasiya” adlanan proses nəticəsində daha isti və duzlu Atlantik suları Arktika okeanına daxil olur. Bu isə dəniz buzunu altdan qızdıraraq əriməni sürətləndirir və dəniz ekosistemlərinin tarazlığını dəyişir.

Tundra yaşıllaşır, yanğınlar artır

İsinən dənizlər və azalan buz örtüyü cənub mənşəli dəniz canlılarının Arktikaya doğru irəliləməsini asanlaşdırır. Şimal Bering və Çukçi dənizlərində Arktik növlərin sayı kəskin azalarkən, boreal növlər sürətlə yayılır.

Quruda da oxşar proses gedir. Peyk məlumatları tundra bitki örtüyünün məhsuldarlığının 2025-ci ildə son 26 ilin üçüncü ən yüksək səviyyəsinə çatdığını göstərir. Lakin bu "yaşıllaşma” hər yerdə eyni deyil. Meşə yanğınları və ekstremal hava hadisələri bəzi bölgələrdə əksinə, "qonurlaşma”ya səbəb olur.

2025-ci ilin yayı Şimali Amerikanın şimalında ardıcıl dördüncü dəfə orta göstəricidən artıq yanğın sahəsinin qeydə alındığı il olub.

Permafrost əriyir, çaylar narıncı rəngə boyanır

Arktikadakı daim donmuş torpaqlar əridikcə gözlənilməz nəticələr ortaya çıxır. Bunlardan biri "paslanan çaylar” kimi tanınan narıncı rəng dəyişmələridir.

Əriyən torpaq qatlarından ayrılan dəmir və toksik metallar Alyaskada 200-dən çox hövzədə suyun keyfiyyətini pisləşdirib. Bu vəziyyət həm balıq populyasiyalarını, həm də içməli su ehtiyatlarını təhdid edir.

Yerli icmalar müşahidələrin mərkəzindədir

Dəyişikliklərin sürəti güclü müşahidə sistemlərini zəruri edir. Lakin bir çox rəsmi monitorinq şəbəkəsi maliyyə problemləri ilə üzləşir.

Bu mərhələdə yerli icmalar ön plana çıxır. Məsələn, Sent-Pol adasında yaşayan əhali 20 ildən artıqdır ki, öz ekoloji monitorinq sistemlərini idarə edir. Yerli Sentinellər Şəbəkəsi qidalardakı civə səviyyəsindən tutmuş sahil eroziyasına qədər müxtəlif göstəriciləri izləyərək yerli iqlim dayanıqlığını gücləndirir.

Arktika qlobal böhranların güzgüsüdür

Arktika yalnız iqlim dəyişikliyi ilə deyil, eyni zamanda biomüxtəlifliyin azalması və çirklənmə ilə də üz-üzədir. Bu baxımdan region planetin qarşılaşdığı "üçlü böhranı” anlamaq üçün mühüm müşahidə nöqtəsidir.

Növbəti 20 il Arktikanı daha da dəyişdirəcək. Bu dəyişikliklərin təsiri isə təkcə şimalla məhdudlaşmayacaq, dünyanın müxtəlif bölgələrindəki cəmiyyətlərə və iqtisadiyyatlara da təsir göstərəcək.

Aydın