Tədqiqatlar göstərir ki, Himalay dağlarında uçqunlar getdikcə daha çox insan ölümünə səbəb olur və alpinistlərin təhlükəsizliyini təhlükə altına atır.

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu barədə "The Guardian" yazır.

Mütəxəssislər xəbərdarlıq edirlər ki, yüksək dağlarda alpinizm uçqun riski daşıyır, lakin qlobal istiləşmə Himalay silsiləsində dırmanma mövsümündə təhlükəni artırır.

Təhlillərə görə, son beş onillikdə ən azı 564 nəfər Himalay dağlarında 4500 metrdən yuxarı zirvələrə qalxarkən uçqunlar nəticəsində həlak olub. Statistikaya Himalayda 8000 metrdən yuxarı 14 zirvəyə və 6000 metrdən yuxarı bir neçə digər zirvəyə əlavə etdikdə, 1895-2022-ci illər arasında ən azı 1400 alpinist həlak olduğu ortaya çıxır. Bunların 33%-i uçqunlar nəticəsində baş verib.

Nepalda alpinist və dırmaşma mövsümlərinin salnaməçisi Alan Arnett Everest, Ama Dablam, Manaslu və Dhaulagiri kimi məşhur zirvələrdə ölümcül uçqunların son vaxtlar başlamadığını deyib: "Dağlarda qar uçqunları baş verir. Bu, bir neçə onilliklərdir ki, belədir".

Bununla belə, son uçqunların tezliyi və vaxtı qlobal istiləşmə şəraitində Himalay alpinizminin gələcəyini nələrin gözlədiyinin göstəricisi ola bilər.

Məşhur dırmanma zirvələrinin çoxunun yerləşdiyi mərkəzi Himalay dağlarında dağa dırmanma mövsümü ənənəvi olaraq martdan may ayına qədər, sentyabrdan noyabr ayına qədər musson mövsümündən əvvəl və sonra aydın hava şəraitində olur. Bu, Hind okeanında siklon mövsümü ilə üst-üstə düşür və son vaxtlara qədər ciddi narahatlıq yaratmırdı.

"Himalayın dağlıq bölgəsi adətən Hind okeanından yaranan siklonların təsirindən qorunur, çünki siklonlar quruda hərəkət etdikcə gücünü itirir. Bununla belə, bəzən siklonlar Himalay yüksəkliklərinin içərilərinə təsir edərək, güclü qar yağmasına və hətta insan itkisinə səbəb olur", deyə Beynəlxalq Dağların İnteqrasiya Edilməsi üzrə İnkişaf Mərkəzinin iqlimşünası Arun Bakta Şresta bildirib.

"Hind okeanında sürətli istiləşməyə cavab olaraq, mussonlar daha qeyri-sabit olub, daha qısa müddət ərzində güclü yağışlar və uzun quru dövrlər olur, Ərəbistan dənizində siklonların tezliyi, intensivliyi və müddəti artıb, hər ikisində də sürətlə güclənir. Onlar həm Ərəbistan dənizində, həm də Benqal körfəzində sürətlə intensivləşir", deyə Hindistan Tropik Meteorologiya İnstitutunun klimatoloqu Roksi Matey Kall qeyd edir.

Musson yağışlarının normalarında dramatik dəyişikliklər və sürətlə istiləşən Hind okeanında daha tez-tez və intensiv siklon əmələ gəlməsi ilə bir vaxtlar proqnozlaşdırıla bilən yüksəliş mövsümü bu güclü fırtına sistemləri tərəfindən getdikcə daha çox pozulur.

Sübutlar göstərir ki, Annapurna və Everest də daxil olmaqla mərkəzi Himalaydakı məşhur zirvələr, eləcə də Himalayların qərbindəki Nanqa Parbat kimi uzunmüddətli musson təsiri altında olanlar artıq alpinistlər üçün çox yüksək uçqun riski yaradır. Təzə və güclü qar uçqunlarının əsas səbəblərindən biri budur və qeyri-mövsümi tufanlar dağları vurduqda, insan tələfatı təhlükəsi və potensialı da artır.

Təxminən 20 ilə yaxındır ki, proqnozçu olan Tomer deyir: "20 il əvvəl hava çətin deyildi, amma son bir neçə ildə Manaslu və Dhaulagiridə qarın miqdarını görmək həqiqətən maraqlıdır. Onlar son illərin ən ekstremal hava şəraiti ilə seçilirlər".

Demək olar ki, 20 ildir proqnozlaşdıran Tomer dedi: "20 il əvvəl hava çətin deyildi, amma son bir neçə ildə Manaslu və Dhaulagiridə qarın miqdarını görmək çox maraqlı idi. Onlar son illərin ən ekstremal hava şəraitindən bəziləri kimi fərqlənirlər".

2021-ci ildə aparılan bir araşdırma, uçqunların daha ölümcül ola biləcəyini, dəyişən iqlim şəraitində uçqun ölümlərində asfiksiya və travmanın getdikcə daha çox yayıldığını, yaş uçqunlarda daha sıx qarın tam basdırılmış qurbanların nəfəs almasını məhdudlaşdıra biləcəyini ortaya qoyub. Küt travmalar və ikinci dərəcəli xəsarətlər də qar örtüyü incələşdikcə və ərazinin kobudluğu artdıqca daha tez-tez baş verə bilər.

Himalay silsiləsi qlobal orta göstəricidən iki dəfə daha sürətlə istiləşir və mütəxəssislər uçqun aktivliyinin artmasına səbəb olan temperaturun səbəb olduğu qar örtüyünün qeyri-sabitliyinin gələcəkdə də davam edə biləcəyini düşünürlər.

"Uzunmüddətli müşahidələrin olmaması və zəif sənədləşdirmə eləcə də iqlim və potensial tətikləyicilər arasında mürəkkəb əlaqənin məhdud olması səbəbindən uçqun ölümlərinin davamlı artması hələ heç bir amillə aydın şəkildə izah edilə bilməz", deyə Himalay Universitetləri Konsorsiumunun və Avstriyadakı Qraz Universitetinin hidroloqu Yakob Steyner bildirib.

"Baş verən o qədər çox şey var ki, bunun sadəcə iqlim dəyişikliyi olduğunu söyləmək çətindir. Amma siz bunun izlərini görə bilərsiniz. Biz uçqunlar haqqında hərtərəfli məlumat hazırlayırıq, çünki son nəticədə səbəbləri müəyyən etmək üçün iş görmək istəyirik", deyə o əlavə edib.

Qeyd edək ki, bundan əvvəl bir qrup elm adamı qlobal istiləşmə səbəbindən Hindukuş Himalay buzlaqlarının əsrin sonuna qədər öz həcminin 75%-ə qədərini itirə biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib. Bu, həm təhlükəli daşqınlar, həm də bu dağlıq bölgədə yaşayan 240 milyon insan üçün su çatışmazlığı ilə nəticələnəcək.

2021-ci ildə Himalay dağlarında buzlaqların çökməsi nəticəsində 18 nəfər həlak olub. Daha 200 nəfər itkin düşmüş hesab olunur. Hadisə həmçinin Alaknanda çayı hövzəsində qar uçqunu və daşqınla nəticələnib.

Aydın